Ndërgjegjja (1) – Problemi i ndërgjegjes

Çfarë është ndërgjegjja? Nga lind ndërgjegjja?

Si ta përkufizojmë ndërgjegjjen? Si pasqyrimin e realitetit të fakteve nëpërmjet impulseve që shkojnë në sistemin tonë nervor qëndror. Apo si dijeni për atë çka jemi e çka na rrethon? Apo si diçka më të hollë, si për shembull, të kuptuarit e rolit të vet në një rrjet më të lartë, si shoqëria? Mbase përkufizimi më i saktë do të lindte nga segmente të të gjitha këtyre të mësipërmeve?!  (Apo duhet të fusim në lojë metafiziken dhe hyjnoren? )

Ndërgjegjja mund edhe të përkufizohet, në mënyrën më të thjeshtë të mundshme (mbase!) si gjithçka zhduket kur biemë e flemë gjumë. Pra, si gjithçka për të cilën kemi eksperiencë, dhe që “humbet” përkohësisht kur po bëjmë një gjumë pa ëndrra. Po po, gjumë pa ëndrra, sepse ndërgjegjja është aty edhe kur jemi duke ëndërruar, sadoqë duket pak e çuditshme.

Ajo që zhduket kur ne jemi në gjumë, nuk është hapsira, koha, personat, materia, gjërat, format, tingujt, mendimet apo emocionet. Jo! Ajo që zhduket është perceptimi që ne kemi për to. Sepse ato janë po aty, kur ne zgjohemi, të nesërmen, pas një gjumi qetësues.

Faktikisht, çka zhduket është perceptimi ynë mbi to.Vetdija, ndërgjegjja jonë mbi to. Informacioni që na vjen; informacioni që truri ynë merr dhe mëpastaj përpunon mbi to. Pra në njëfarë mënyre ndërgjegjja është infromacion.

Po ashtu, përsa i përket ëndërrimit, të gjithë kemi eksperienca se ndonjëherë universi – pra sendet, materia, koha, emocionet, kafshët – mund të na shfaqet pak i çuditshëm, pak i tepruar, në disa aspekte të vetat, gjatë gjumit, kur jemi të ndërgjegjshëm edhe pa marrë senjale nga bota e jashtme.

Të gjitha këto tregojnë në një mënyrë apo në një tjetër se ndërgjegjja mbi botën e jashtme dhe mbi veten, qoftë reale qoftë imagjinare, lind nga aktiviteti i trurit.

Konfirmimi vjen edhe nga fakti se, trauma, infarkte dhe hemorragji trunore mund të shkaktojnë pavetdije dhe koma. Po ashtu produkte kimike dhe farmakologjike që veprojnë mbi tru mund të prodhojnë ndryshime (trashanike) të ndërgjegjjes, vetdijes.

Mund të themi, se ndërgjegjja prodhohet nga disa pjesë të trurit dhe jo nga të tjera. Strukturat që padyshim janë të nevojshme për ekzistencën apo prodhimin e ndërgjegjjes gjenden në sistemin talamus-kore trunore. Zona të ndryshme të sistemit talamus-kore trunore kontribuojnë në përmasa të ndryshme në eksperiencën e ndërgjegjshme, por asnjë nga këto zona nuk është në vetvete e mjaftueshme për të gjeneruar ndërgjegjjen (vetdijen). Struktura të tjera të sistemit nervor qëndror si truthi (truri i vogël) nuk janë aspak thelbësore për ndërgjegjjen. Kjo, edhe pse truthi përmban, krahasuar me sistemin talamus-kore cerebrale, po aq neurone, sinapse apo neurotransmetues.

Shkarkesa nervore e fibrave prurëse (aferente, hyrëse) në sistemin talamus-kore cerebrale, përcakton atë çka perceptojmë në një moment të caktuar.

Zakonisht themi se, një njeri është i ndërgjegjshëm, kur u përgjigjet stimujve që ne i dërgojmë apo që merr nga ambienti rrethues, me modifikimin e sjelljes së vet. Kështu për të patur këtë ndryshim janë të nevojshëm disa efektorë, që të mund ta realizojnë. Efektorët janë sistemet dalëse (eferente, zbritëse) motore. Gjithsesi aktiviteti i këtyre sistemeve nuk kontribuon aspak në prodhimin e ndërgjegjjes, sado që shpesh shërbejnë si indikatorë të ekzistencës së vetdijes (ndërgjegjjes), apo aktivitetit trunor.

Dikush mbase ka dëgjuar për pacientët e prekur nga dëmtime të pjesës barkore (të përparme, referuar barkut dhe kurrizit të strukturs në fjalë) të trurit të mesëm (sindroma locked-in), të cilët janë komplet të paralizuar me përjashtim të lëvizjeve okulare vertikale. Por këta individë janë plotësisht të ndërgjegjshëm… vetëm se nuk mund të jashtë-paraqesin vetdijen e tyre me anë të sistemeve efektore motore (të cilët janë të dëmtuar).

Në mënyre analoge, kur ëndërrojmë jemi të ndërgjegjshëm dhe në të njëjtën kohë të paralizuar, për shkak të inhibimit të sistemeve nervore motore të palcës kurrizore nga ana e disa strukturave të trungut encefalik. Po ashtu, dihet se, edhe dëmtime të zonave motore të kores së trurit nuk shkaktojnë mungesë apo humbje të ndërgjegjjes.

Në struktura voluminoze të nënkores (bërthamat e bazës, bazale) ndodhin procese të rëndësishme nervore për prodhimin e gjuhës, të mendimit dhe të njëpasnjëshmërive motore. Gjithsesi, proceset nervore që ndodhin këtu nuk duket se kalojnë në sferën e ndërgjegjshme. Një fakt interesant, në lidhje me funksionimin e këtyre strukturave, është ai që, ekzekutimi i një sekuence motore kërkon vëmendje dhe vetdije mbi mënyrën e kryerjes kur ajo është duke u mësuar, por që kthehet në një veprim të pandërgjegjshëm njëherë që e kemi mësuar. Si njëfarë automatizimi i veprimit.

Gjatë gjumit me valë të ngadalta, neuronet e kores (së trurit) shfaqin frekuenca shkarkimi mesatar jo më të vogla se ajo e regjistrueshme gjatë  qëndrimit zgjuar. Por gjithsesi, gjatë gjumit me valë të ngadalta ndërgjegjja është fortësisht e reduktuar.

…

Të gjitha këto sa shkrova më sipër janë prova anatomike, fiziologjike, psikologjike dhe klinike mjaft të rëndësishme që përbëjnë një bazë të mirë dhe të vyer nga ku mund të fillohet së kuptuari baza biologjike e ndërgjegjjes (vetëdijes).

Çelësi për të dhënë një shpjegim shkencor të ndërgjegjjes qëndron në gjetjen e ligjit apo ligjeve që fshihen pas këtyre vëzhgimeve. Vetëm duke zotëruar një shpjegim shkencor mund të shpresohet në gjetjen e përgjigjeve, qoftë edhe vetëm teorike, për pyetje si:

A është i ndërgjegjshëm një pacient i prekur nga memecëri (heshtje) akinetike, që qëndron i heshtur dhe i palëvizur, nuk i përgjigjet asnjë stimuli, por i mban sytë hapur sikur të fiksonte diçka? Të porsalindurit janë të ndërgjegjshëm apo jo, dhe në çfarë mase? Po kafshët? Nëse janë, disa kafshë janë më shumë se të tjera? Mund të ndjejnë dhimbje? Apo më tej akoma, a është e mundur që një kompjuter i pajisur me sisteme ndijore dhe motore, të zotërojë eksperiencë subjektive, pra a mund të lind ndërgjegjia (vetdija) nga përbërës jo biologjikë?  Pyetje nga më të ndryshmet, nga më kuriozet, që sjellin edhe dilema etike e morale.

…

Ndërgjegjja (2); Ndërgjegjja (3)

© mbi tekstin, Rinstinkt, Shkurt 2013

————————————————-